Veilig internationaal samenwerken vereist bewustwording en proportionele beheersingsmaatregelen

Wat is kennisveiligheid?

Met kennisveiligheid wordt in de eerste plaats bedoeld: het voorkomen van ongewenste overdracht van sensitieve kennis en technologie met negatieve gevolgen voor onze nationale veiligheid en de Nederlandse innovatiekracht. Daarnaast gaat het om heimelijke beïnvloedings- en inmengingsactiviteiten van statelijke actoren in hoger onderwijs en wetenschap. Dergelijke beïnvloeding kan leiden tot vormen van (zelf)censuur resulterend in aantasting van de academische vrijheid. Tot slot draait het bij kennisveiligheid om ethische kwesties die samenhangen met de samenwerking met personen en instellingen uit landen waar grondrechten niet worden gerespecteerd.

Hoger onderwijs en wetenschap van wereldklasse kunnen niet zonder internationale samenwerking en wetenschappelijk talent van over de hele wereld.

De vooraanstaande positie en goede academische reputatie van de Nederlandse kennisinstellingen hangen samen met de academische vrijheid die in Nederland gegarandeerd wordt en de openheid van onze kennisinstellingen naar de wereld. We hebben veel van onze welvaart te danken aan wetenschappelijke samenwerking. 

Kennis en innovatie zijn steeds meer een machtsmiddel

Tegelijkertijd vinden er geopolitieke machtsverschuivingen plaats, waarbij economie, geopolitiek en veiligheid met elkaar verweven zijn. Kennis en innovatie worden in deze context steeds meer gezien als strategisch machtsmiddel dat naast of in combinatie met klassieke middelen, zoals spionage, kan worden ingezet. Deze ontwikkelingen raken iedereen die in de Nederlandse kennissector actief is. 

Universiteiten zetten vol in op veilige samenwerking 

De universiteiten zetten grote stappen om veilig samenwerken te bevorderen. In 2021 hebben de universiteiten samen het Kader Kennisveiligheid opgesteld met concrete acties. Zo richten ze adviesteams in, voeren ze risicoanalyses uit en brengen ze strategische samenwerkingen in kaart. Een landelijke werkgroep kennisveiligheid helpt daarbij, door tools te ontwikkelen. Samen met een groot aantal partners is een Nationale Leidraad Kennisveiligheid ontwikkeld, waarin concrete adviezen staan over het in kaart brengen van risico’s, personeelsbeleid, inkoop- en aanbestedingsprocedures en juridische kaders. Ook zijn zogenaamde “partnering tools” ontwikkeld, waarmee universiteiten en andere kennisinstellingen direct aan de slag kunnen. Universiteiten werken intensief mee aan het opstellen van sectorbeelden, waarmee de overheid een indruk krijgt van de knelpunten rond kennisveiligheid in de sector. Onderzoeksbureaus Oberon en Dialogic concludeerden in 2023 in opdracht van het ministerie van OCW dat het kennisveiligheidsbeleid van alle universiteiten in een stroomversnelling is geraakt.

Universiteiten beschikken niet altijd over het complete beeld

De bedoelingen van statelijke actoren zijn voor wetenschappers, onderzoeksgroepen en universiteiten niet altijd bekend. Signalen die de overheid wel ontvangt, worden niet automatisch gedeeld. Daarom hebben universiteiten de hulp nodig van de overheid. Het Loket Kennisveiligheid van de Rijksoverheid is daarvoor ingericht. Universiteiten gebruiken het loket om een beter beeld van mogelijke risico’s te krijgen.

De neiging om disproportionele maatregelen te nemen is groot

Bewustwording over de risico’s van samenwerking ontstaat vaak pas na een groot incident. Daarna is de druk om te ingrijpende maatregelen te nemen groot. Die maatregelen leiden tot een sterke inperking van de mogelijkheden tot samenwerking. Ook schaadt het onze positie ten opzichte van andere landen. Daar willen we met verstandig beleid en aandacht voor de uitvoerbaarheid tegenwicht aan bieden. 

Vergaande screening van individuen wijzen we af

De overheid wil met het wetstraject Screening Kennisveiligheid een vergaande screening invoeren van individuen van buiten de EU die in Nederland willen werken of studeren op bepaalde technologiegebieden. Universiteiten kunnen en willen veelbelovende sollicitanten of gewaardeerde collega’s niet afwijzen enkel op basis van hun afkomst. 

Wat we nodig hebben

We willen veilig internationaal samenwerken, waarbij we de academische waarden beschermen. Dat vergt bewustwording van de risico’s van samenwerking en proportionele maatregelen. Universiteiten zien het als een taak van de overheid om kaders en informatie te bieden, zodat zij een genuanceerde afweging kunnen maken.

Concreet vragen universiteiten om juridische kaders, zodat zij de goede afweging kunnen maken tussen het bewaken van kennisveiligheid en het voorkomen van stigmatisering of discriminatie. Ook vragen universiteiten om een eenduidige en actuele lijst met risicopartners om hun risicoassessment op te kunnen baseren.

Conclusie

Universiteiten werken hard aan veilige internationale samenwerking. Dat vergt constante aandacht voor de bedreigingen die samenhangen met de wereldwijde ontwikkelingen en machtsverhoudingen. Tegelijkertijd brengt een open samenwerking veel goeds, voor zowel Nederland als onze internationale partners. Steeds is het de kunst om een afgewogen set van maatregelen te nemen, die uitvoerbaar en effectief zijn.